Anni en Josef Albers in Kunstmuseum Den Haag

Josef Albers (1888-1976) gaat in 1920 studeren aan het een jaar eerder opgerichte Bauhaus, dan nog in Weimar. In 1922 komt Josef – hij begeleidt inmiddels al studenten – op de academie in contact met de ruim elf jaar jongere Anni Fleischmann (1899-1994), met wie hij een relatie krijgt. In 1925 trouwt het stel en in datzelfde jaar wordt Josef benoemd tot hoogleraar aan het Bauhaus, dat eveneens in 1925 naar Dessau verhuist.

Vanwege de opkomst van het naziregime heft Bauhaus, inmiddels in Berlijn gevestigd, zich in 1933 op. Anni – inmiddels Anni Albers geheten – en Josef ontvluchten datzelfde jaar Duitsland. Ze vestigen zich in de Amerikaanse staat North Carolina en zetten daar hun leven als kunstenaar voort. Josef gaat lesgeven aan het in 1933 opgerichte Black Mountain College in Asheville (NC) en Anni ontwikkelt zich tot autoriteit op haar vakgebied. In 1949 is zij de eerste textielkunstenaar die een solotentoonstelling krijgt in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York.

Textiel
Tijdens haar opleiding wordt Anni Albers tegen haar zin de textiele kant op geduwd, de enige richting die in die tijd openstond voor vrouwelijke studenten. In haar tekst ‘Material as Metaphor’ beschrijft Albers haar start bij Bauhaus als volgt: “In mijn geval waren het draden waarin ik gevangen werd, echt tegen mijn wil. Werken met textiel leek me iets voor mietjes. Ik wilde juist de strijd aangaan. Maar de omstandigheden bonden mij aan het textiel en ten slotte veroverde het mijn hart” (Danilowitz 2000).

Kleur
Ook Josef experimenteert erop los, maar dan met kleur. Hij onderzoekt de fysieke en emotionele werking van kleur, aanvankelijk door middel van geometrische composities van glas. Binnen het medium van de schilderkunst ontwikkelt hij een unieke abstracte beeldtaal waarin alles draait om de visuele interactie van kleur. Deze experimenten leiden uiteindelijk tot zijn beroemd geworden reeks Homage to the Square, die tussen 1950 en 1976 uitdijt tot zo’n tweeduizend werken. “Steeds dezelfde drie vierkanten in elkaar, met steeds andere kleurcombinaties. Voor de verhoudingen gebruikte hij ingewikkelde mathematische formules die je als bezoeker niet hoeft te kennen om toch het effect te voelen. Geel dat in combinatie met oranje van het doek straalt, zinkt naast grijs juist weg. Kleuren, zo leer je bij Josef Albers, zijn eigenlijk net als mensen. Hun persoonlijkheid verandert mee met hun gezelschap” (Van Binsbergen in de Volkskrant).

Midden- en Zuid-Amerika
Als kind wordt Anni al gegrepen door de Peruaanse weefsels in de Berlijnse musea die ze met haar ouders bezoekt. Eenmaal in de VS reizen Anni en Josef Albers regelmatig naar Peru, Chili en vooral Mexico. Daar laten ze zich inspireren door de kleuren en patronen van de Midden- en Zuid-Amerikaanse cultuur.
De confrontatie met de geometrische architectuur, het aardewerk, dat net als bij Bauhaus kunst en gebruiksvoorwerp tegelijk is, en uiteraard de textiele traditie voelen voor het kunstenaarsechtpaar als thuiskomen. Josef noemt Mexico dan ook ‘het beloofde land van de abstracte kunst’.

Het blijkt een gouden match. Anni Albers experimenteert haar leven lang met materialen en technieken. Ze laat het weefpatroon een nadrukkelijk onderdeel vormen van haar composities en combineert draden van jute en katoen met metaaldraad of synthetisch materiaal als cellofaan. “Met haar ‘pictorial weavings’ veranderde ze de status van weefkunst. Ze zijn niet bedoeld om overheen te lopen of op te zitten, maar alleen om naar te kijken. Dat doe je dan ook, vol verbazing en verwondering over wat je met simpele draden kunt doen. Diepte, gelaagdheid, ritme en zelfs emotie: deze subtiele en complexe weefsels hebben het allemaal” (Van Binsbergen in de Volkskrant).
Vanwege haar onconventionele materiaalgebruik, haar innovatieve stijl en haar inzet voor de emancipatie van de weefkunst als beeldende kunst, groeit Anni Albers uit tot een van de grondleggers van de moderne textielkunst.

Zijn schilderijen refereren aan Aztekenmonumenten en in zijn Adobereeks zijn de grondvormen van de plompe, uit klei opgetrokken gebouwtjes uit Midden-Amerika te herkennen. Maar het gaat Josef eigenlijk meer om kleur. Zijn schilderen is een rationeel onderzoeken. Hij beschreef het met een paletmes aanbrengen van verf op hardboard eens als ‘het beboteren van een snee brood’.

Met elkaar verbonden
In de tentoonstelling zijn meer dan 200 werken – schilderijen, foto’s, meubels, tekeningen, textiel – van het kunstenaarskoppel Anni Albers en Josef Albers samengebracht. De selectie bestaat uit topstukken uit het oeuvre van beide kunstenaars, die chronologisch-thematisch worden getoond.
De tentoonstelling laat ook zien hoe het leven en werk van dit kunstenaarskoppel nauw met elkaar is verbonden. Hoewel ze werken met verschillenden materialen, delen ze dezelfde levenshouding, artistieke visie, nieuwsgierigheid naar de ander en inspiratiebronnen. Centraal staat het experiment, en de uitdaging om aan de hand van zelfopgelegde beperkingen op het gebied van kleur, vorm of materiaalgebruik te komen tot de meest innovatieve composities.

Meer informatie
De tentoonstelling Anni en Josef Albers in Kunstmuseum Den Haag is te zien van dinsdag t/m zondag (10:00-17:00). De tentoonstelling loopt nog tot en met 15 januari 2023. Adres: Stadhouderslaan 41, 2517 HV Den Haag. Contact: 070 338 11 11, info@kunstmuseum.nl, www.kunstmuseum.nl.
Bij de tentoonstelling is een catalogus verschenen onder de titel Anni + Josef Albers. Hoofdauteur is Frouke van Dijke. De catalogus is uitgegeven door WBOOKS in Zwolle.
Bekijk ook de aflevering van Nu te zien op NPO Start, waarin Paulo Martina, directeur van Stedelijk Museum Zutphen en Museum Henriette Polak, deze tentoonstelling aanbeveelt.